2. ขณสุตฺตวณฺณนา

[135] ฉผสฺสายตนิกาติ ฉหิ ผสฺสายตเนหิ อนิฏฺฐสํเวทนิยาฯ ฉทฺวารผสฺสปฏิวิญฺญตฺตีติ ฉหิปิ ทฺวาเรหิ อารมฺมณสฺส ปฏิสํเวทนา โหติเยว สพฺพโส ทุกฺขานุภวนตฺถํฯ ตาวติํสปุรนฺติ สุทสฺสนมหานครํฯ อภาโว นาม นตฺถิ สพฺพถา สุขานุภวนโตฯ นิรเยติ อิมินา ทุคฺคติ ภวสามญฺเญน อิตราปายาปิ คหิตา เอวฯ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ วสิตุํ น สกฺกาติ อิมินา ปน สพฺเพสมฺปิ อจฺฉินฺทิกฏฺฐานานํ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อิเมวาติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก เอวฯ อปาโยปิ ปญฺญายติ อปายทุกฺขสทิสสฺส ทุกฺขสฺส กทาจิ ปฏิสํเวทนโตฯ สคฺโคปิ ปญฺญายติ เทวโภคสทิสสมฺปตฺติยา กทาจิ ปฏิลภิตพฺพโตฯ

อยํ กมฺมภูมีติ อยํ มนุสฺสโลโก ปุริสถามกรณาย กมฺมภูมิ นาม ตาสํ โยคฺยฏฺฐานภาวโตฯ ตตฺถ ปธานกมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ มคฺคภาวนา’’ติ อาหฯ ฐานานีติ การณานิฯ สํเวชนิยานีติ สํเวคชนนานิ พหูนิ ชาติอาทีนิฯ ตถา หิ ชาติ, ชรา, พฺยาธิ, มรณํ, อปายภวํ, ตตฺถปิ นิรยูปปตฺติเหตุกํ, ติรจฺฉานุปปตฺติเหตุกํ, อสูรกายูปปตฺติเหตุกํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกนฺติ พหูนิ สํเวควตฺถูนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สํเวคชาโต สญฺชาตสํเวโค โยนิโส ปธานมนุยุญฺชสฺสุฯ สํเวคาติ สํเวคมาปชฺชสฺสุฯ

ขณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปฐมรูปารามสุตฺตวณฺณนา

[136] สมฺมุทิตา สมฺโมทปฺปตฺตา, ปโมทิตา สญฺชาตปโมทาฯ ทุกฺขาติ ทุกฺขวนฺโต สญฺชาตทุกฺขาฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขิตา’’ติฯ สุขํ เอตสฺส อตฺถีติ สุโข, สุขีฯ เตนาห ‘‘สุขิโต’’ติฯ ยตฺตกา รูปาทโย ธมฺมา โลเก อตฺถีติ วุจฺจติฯ ปสฺสนฺตานนฺติ สจฺจปฏิเวเธน สมฺมเทว ปสฺสนฺตานํฯ ‘‘ปจฺจนีกํ โหตี’’ติ วตฺวา ตํ ปจฺจนีกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลโก หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อสุภาติ ‘‘อาหู’’ติปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ สพฺพเมตนฺติ ‘‘สุขํ ทิฏฺฐมริเยภิ…เป.… ตทริยา สุขโต วิทู’’ติ จ วุตฺตํฯ สพฺพเมตํ นิพฺพานเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ นิพฺพานเมว หิ เอกนฺตโต สุขํ นามฯ

ปญฺจนวุติปาสณฺฑิโน เตสญฺจ ปาสณฺฑิภาโว ปปญฺจสูทนิฏฺฐกถายํ ปกาสิโต เอวฯ กิเลสนีวรเณน นิวุตานนฺติ กิเลสขนฺธา กิเลสนีวรณํ, เตน นิวาริตานํฯ นิพฺพานทสฺสนํ นาม อริยมคฺโค, เตน ตสฺส ปฏิวิชฺฌนญฺจ กาฬเมฆอวจฺฉาทิตํ วิย จนฺทมณฺฑลํฯ

ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อสุภภาวปริจฺฉินฺทเนน สมฺมาวิญฺญาณทสฺสเนน จ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ มคฺคธมฺมสฺสาติ อริยมคฺคธมฺมสฺสฯ

อนุปนฺเนหีติ อนุ อนุ อวิหาย ปฏิปนฺเนหิฯ โก นุ อญฺโญ ชานิตุํ อรหติ, อญฺโญ น ชานาตีติ ทสฺเสติฯ

ปฐมรูปารามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-12. ทุติยรูปารามสุตฺตาทิวณฺณนา

[137-145] สุทฺธิกํ กตฺวา คาถาพนฺธเนน วินา เกวลํ จุณฺณิยปทวเสเนวฯ ตถา ตถาติ อชฺฌตฺติกานิ พาหิรานิ จ อายตนานิ อนิจฺจลกฺขเณน ทุกฺขานตฺตลกฺขเณหิ จ โยเชตฺวา ทสฺสนวเสนฯ

ทุติยรูปารามสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เทวทหวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. นวปุราณวคฺโค

1. กมฺมนิโรธสุตฺตวณฺณนา

[146] สมฺปติ วิชฺชมานสฺส จกฺขุสฺส ตํนิพฺพตฺตสฺส กมฺมสฺส จ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘น จกฺขุ ปุราณํ, กมฺมเมว ปุราณ’’นฺติ วตฺวา ยถา ตสฺส จกฺขุสฺส ปุราณปริยาโย วุตฺโต, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘กมฺมโต ปนา’’ติอาทิฯ ปจฺจยนาเมนาติ ปุริมชาติสํสิทฺธตฺตา ‘‘ปุราณ’’นฺติ วตฺตพฺพสฺส ปจฺจยภูตสฺส กมฺมสฺส นาเมนฯ เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘ปุราณกมฺม’’นฺติ เอวํ วุตฺตํฯ ปจฺจเยหิ อภิสมาคนฺตฺวา กตนฺติ ตณฺหาวิชฺชาทิปจฺจเยหิ อภิมุขภาเวน สมาคนฺตฺวา สเมจฺจ นิพฺพตฺติตํฯ เจตนายาติ กมฺมเจตนายฯ ปกปฺปิตนฺติ อภิสมีหิตํฯ เวทนายาติ อตฺตานํ นิสฺสาย อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตาย เวทนายฯ วตฺถูติ นิพฺพตฺติการณํ ปวตฺตฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนาปญฺญาย ปสฺสิตพฺพํฯ กมฺมสฺส นิโรเธนาติ กิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธสิทฺเธน กมฺมสฺส นิโรเธนฯ วิมุตฺติํ ผุสตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติํ ปาปุณาติฯ อารมฺมณภูโต นิโรโธ นิพฺพานํ ‘‘กมฺมนิโรโธ’’ติ วุจฺจติ, ‘‘กมฺมํ นิรุชฺฌติ เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ ‘‘ฌายถ, ภิกฺขเว, มา ปมาทตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุพฺพภาควิปสฺสนา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ

กมฺมนิโรธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-5. อนิจฺจนิพฺพานสปฺปายสุตฺตาทิวณฺณนา

[147-150] นิพฺพานสฺสาติ นิพฺพานาธิคมสฺส, กิเลสนิพฺพานสฺเสว วาฯ อุปการปฏิปทนฺติ อุปการาวหํ ปฏิปทํฯ จตูสูติ ทุติยาทีสุ จตูสุฯ นิพฺพานสปฺปายา ปฏิปทา เทสิตาติ กตฺวา ‘‘สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ

อนิจฺจนิพฺพานสปฺปายสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-7. อนฺเตวาสิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[151-152] อนฺต-สทฺโท สมีปตฺเถ วตฺตติ ‘‘อุทกนฺตํ วนนฺต’’นฺติอาทีสุ, กิเลโส ปน อติอาสนฺเน วสติ อพฺภนฺตรวุตฺติตายาติ ‘‘อนฺเตวาสิก’’นฺติ วุตฺโต วิภตฺติอโลเปน ยถา ‘‘วเนกุสโล, กูเลรุกฺขา’’ติฯ เตนาห – ‘‘อนนฺเตวาสิกนฺติ อนฺโตวสนกิเลสวิรหิต’’นฺติฯ อาจรณกกิเลสวิรหิตนฺติ สมุทาจรณกิเลสรหิตํฯ อนฺโต อสฺส วสนฺตีติ อสฺส ปุคฺคลสฺส อนฺโต อพฺภนฺตเร จิตฺเต วสนฺติ ปวตฺตนฺติฯ เต เอตํ อธิภวนฺตีติ เต กิเลสา เอตํ ปุคฺคลํ อภิภวิตฺวา อตฺตโน วเส วตฺเตนฺติฯ เตนาห – ‘‘อชฺโฌตฺถรนฺติ สิกฺขาเปนฺติ วา’’ติฯ เตหิ อาจริเยหีติ เตหิ กิเลสสงฺขาเตหิ สตฺเต อตฺตโน คติยํ ฐเปนฺเตหิ อาจริเยหิฯ สตฺตมํ เหฏฺฐา กถิตนยเมวาติ ยสฺมา เหฏฺฐา ขนฺธวเสน เทสนา อาคตา, อิธ อายตนวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ

อนฺเตวาสิกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อตฺถินุโขปริยายสุตฺตวณฺณนา

[153] ปริยายติ ปริคจฺฉติ ผลํ เอตสฺสาติ ปริยาโย เหตูติ อาห – ‘‘ยํ ปริยายนฺติ ยํ การณ’’นฺติฯ ปจฺจกฺขทิฏฺเฐ อวิปรีเต อตฺเถ ปวตฺตสทฺธา ปจฺจกฺขสทฺธา ยถา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวาขาโต ธมฺโม’’ติ (ม. นิ. 1.288) จฯ เอวํ กิราติ อิติ กิราย อุปฺปนฺโน สทฺทหนากาโร สทฺธาปติรูปโกฯ เอตนฺติ ‘‘อญฺญตฺเรว สทฺธายา’’ติ เอตํ วจนํ ฯ รุจาเปตฺวาติ กิญฺจิ อตฺถํ อตฺตโน มติยา โรเจตฺวาฯ ขมาเปตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํ, จิตฺตํ ตถา ขมาเปตฺวาฯ เตนาห – ‘‘อตฺเถตนฺติ คหณากาโร’’ติฯ ปรมฺปราคตสฺส อตฺถสฺส เอวํ กิรสฺสาติ อนุสฺสวนํฯ การณํ จินฺเตนฺตสฺสาติ ยุตฺติํ จินฺเตนฺตสฺสฯ การณํ อุปฏฺฐาตีติ ‘‘สาธู’’ติ อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปติฏฺฐติฯ อตฺเถตนฺติ ‘‘เอตํ การณํ เอวมยมตฺโถ ยุชฺชตี’’ติ จิตฺเตน คหณํฯ อาการปริวิตกฺโกติ ยุตฺติปริกปฺปนาฯ ลทฺธีติ นิจฺฉเยน คหณํ, สา จ โข ทิฏฺฐิ อยาถาวคฺคหเณน อญฺญาณเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตนฺติ ลทฺธิํฯ อตฺเถสาติ เอสา ลทฺธิ มม อุปฺปนฺนา อตฺถิ ยุตฺตรูปา หุตฺวา อุปลพฺภติฯ เอวํ คหณากาโร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ นาม, ปฐมุปฺปนฺนลทฺธิสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิชฺฌานํ ขมนากาโร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ นามฯ ปญฺจ ฐานานีติ ยถาวุตฺตานิ สทฺธาทีนิ ปญฺจ การณานิฯ มุญฺจิตฺวา อคฺคเหตฺวาฯ เหฏฺฐิมมคฺควชฺฌานํ ราคาทีนํ อภาวํ สนฺธาย ‘‘นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโห’’ติ อยํ เสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา, สพฺพโส อภาวํ สนฺธาย อเสกฺขานนฺติ อาห – ‘‘เสกฺขาเสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตา’’ติฯ ‘‘สนฺตํ วา อชฺฌตฺต’’นฺติอาทินา เสกฺขานํ, ‘‘อสนฺตํ วา อชฺฌตฺต’’นฺติอาทินา อเสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อตฺถินุโขปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา

[154-155] ‘‘สมฺปนฺนสีลา, ภิกฺขเว, วิหรถา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.64) วิย ปริปุณฺณตฺโถ อิธ สมฺปนฺน-สทฺโทติ อาห ‘‘ปริปุณฺณินฺทฺริโย’’ติฯ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตตฺตา ปริปุณฺณินฺทฺริโย นาม โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สติ สมนฺนาคมสมฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อาสงฺกนฺโต ‘‘จกฺขาทีนิ วา’’ติอาทิมาหฯ ตํ สนฺธายาติ ทุติยวิกปฺเปน วุตฺตมตฺถํ สนฺธายฯ เหฏฺฐา ขนฺธิยวคฺเค ขนฺธวเสน เทสนา อาคตา, อิธ อายตนวเสนาติ อาห ‘‘วุตฺตนยเมวา’’ติฯ

อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวปุราณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติโย ปณฺณาสโกฯ

16. นนฺทิกฺขยวคฺโค

1-4. อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[156-159] อตฺถโตติ สภาวโตฯ ญาเณน อริยโต ญาตพฺพโต อตฺโถ, สภาโวติฯ เอวญฺหิ อภิชฺชนสภาโว นนฺทนฏฺเฐน นนฺที, รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ วิมุตฺติวเสนาติ วิมุตฺติยา อธิคมวเสนฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ ปฐมสุตฺเตฯ ทุติยาทีสูติ ทุติยตติยจตุตฺเถสุฯ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ

อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตาทิวณฺณนา

[160-161] สมาธิวิกลานํ จิตฺเตกคฺคตํ ลภนฺตานํ, ปฏิสลฺลานวิกลานํ กายวิเวกญฺจ จิตฺเตกคฺคตญฺจ ลภนฺตานนฺติ โยชนาฯ ปากฏํ โหตีติ วิภูตํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ โอกฺขายติ ปจฺจกฺขายตีติ จตุสจฺจธมฺมานํ วิภูตภาเวน อุปฏฺฐานสฺส กถิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ทฺวีสุปิ…เป.… กถิตา’’ติฯ

ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-9. โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[162-164] อนิจฺจานุปสฺสนาทโย เอว วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมา นามฯ เถรสฺส ตทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ น ปริปากํ อุปคตานิ, เถโร อิมาหิ เทสนาหิ อินฺทฺริยปริปากมคมาสิฯ

โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10-12. มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตาทิวณฺณนา

[165-167] ปาฏิเยกฺกนฺติ วิสุํ วิสุํฯ วุตฺตนเยเนวาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อปุพฺพสฺส วตฺตพฺพสฺส อภาวาฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นนฺทิกฺขยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

17. สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺโค